روزنامه همدلی
1397/02/30
«همدلی» از وضعیت نگران کننده بزرگترین بدنه آبی محصور کشور گزارش می‌دهد خزر، در جدال هستی و نیستی
آسو محمدی - «خزر»؛ سه روز پیش کاوه مدنی، معاون سابق سازمان حفاظت محیط زیست در توییترش به موضوعی اشاره کرد که در هیاهوی فضای خبری رسانه‌ها و انبوه اخبار گم شد. مدنی به نتایج تحلیل مشاهدات ماهواره گریس ناسا اشاره کرد که در نشریه نیچر درباره دریاچه خزر منتشر شده بود. او نوشت: «نتایج مشاهدات ماهواره گریس بیانگر این نکته مهم است که کاهش ورودی آب به دریاچه خزر در اثر برداشت‌های بالادست(تغییرات انسانی) از تغییرات اقلیمی مخرب‌تر بوده است. آیا دریای خزر سرنوشتی مشابه با دریاچه آرال و دریاچه ارومیه خواهد داشت؟»با مروری بر وضعیت دریاچه خزر در سال‌های اخیر شاید بتوان تصویر بهتری از این نگرانی را نشان داد. دریای خزر بزرگترین بدنه آبی محصور بر روی سطح کره زمین است. فقدان هرگونه ارتباط طبیعی با اقیانوس‌ها از خزر یک اکوسیستم کاملاً منحصربفرد و در عین حال به‌شدت آسیب‌پذیر در برابر فشارهای خارجی مانند تغییرات اقلیمی یا فعالیت‌های انسانی ساخته است. دریاچه خزر در اصل یک حوضه آبخیز بسته است که قدمت آن از نظر زمین‌شناسی به دوره پلیوسن یعنی چیزی در حدود ۵ میلیون سال قبل برمی‌گردد. مطالعات ژئومورفولوژی و هیدرولوژیکی بر روی این دریاچه به‌عنوان بزرگترین دریاچه جهان نشان داد که سطح آب خزر به طور متناوب بالا و پایین می‌رود. سطح آب خزر در یک قرن (حدفاصل سال‌های ۱۸۸۰ و ۱۹۷۷م.)، حدود ۵ متر افت کرده هرچند که در دوره‌های زمانی کوتاه، مقادیر ناچیزی افزایش هم مشاهده و ثبت شده است. به طور مشخص پس از جنگ جهانی دوم مواردی مانند ساخت بندرگاه‌های متعدد، جاده‌ها و راه‌آهن، خانه‌سازی و ساخت مراکز متعدد تفرجگاهی منجر به تغییرات آشکار و در عین حال تاثیرات متعدد ناشی از فعالیت‌های انسانی بر یک اکوسیستم بسته شد که این تاثیرات تا به امروز نیز ادامه دارد.
بزرگترین بدنه آبی محصور
باید به این نکته توجه داشت که نمک بخش بزرگی از ساختار دریاها را تشکیل می‌دهد. میزان شوری خزر، حدود یک‌سوم دریاهای آزاد است. دریاچه خزر بزرگترین دریاچه آب شیرین نیست بلکه این مقام از نظر حجمی به دریاچه بایکال و از نظر مساحت به دریاچه سوپریور(یکی از دریاچه‌های بزرگ آمریکای شمالی) اختصاص دارد. خزر بزرگترین بدنه آبی محصور است که زمانی به همراه دریای سیاه و دریای آزوف(که به طور کامل در خشکی محصور نیستند) در غرب و دریای آرال در شرق، دریای باستانی و بزرگ موسوم به پاراتتیس را تشکیل می‌دادند.
به گزارش ایرنا، خزر در حدود ۶۵میلیون سال قبل به اقیانوس‌های آتلانتیک و ایندوپاسیفیک ارتباط داشت. اما قریب ۵ میلیون سال قبل به دلیل جابجایی‌های پوسته زمین، نخست دریاچه خزر به شکل بزرگترین دریاچه محصور در خشکی و سپس دریاهای دیگر اطراف آن شکل گرفتند. این تغییر عمده سبب شد که آب خزر، شیرین‌تر شود اما باز هم در آن زمان اندک ارتباطی میان خزر و اقیانوس وجود داشت. ارتباط خزر با آب‌های آزاد سبب شد که محیط‌زیست دریایی مجدد در آن احیا شود و درست به همین دلیل هم هست که بعضی از آبزیان خزر مانند گونه در معرض خطر موسوم به فوک خزری در این دریاچه بسیار منحصربفرد و به نوعی میراث باستانی هستند. اما به هر شکل حدود ۲ میلیون سال قبل ارتباط خزر با اقیانوس به طور کامل قطع شد و از آنجایی که یگانه منبع تامین آب خزر، آب‌های شیرین (رودخانه، بارش باران و ذوب یخچال‌ها) هستند بنابراین آب خزر باز هم شیرین‌تر شد.
چرا خزر با سایر دریاچه‌ها فرق دارد؟
از سوی دیگر در حال حاضر ۱۳۰رودخانه، خزر را تغذیه می‌کنند که مهمترین آن‌ها رودخانه ولگا است. دریاچه خزر عملاً هیچ خروجی ندارد و آب آن صرفاً از طریق تبخیر از دست می‌رود که البته این مساله باعث میشود که میزان شوری آن هم رفته‌رفته بیشتر شود. خزر به دلیل ابعاد بزرگ این دریاچه، ایزوله و محدود بودن، آن هم برای یک مدت زمان خیلی طولانی، آب لب‌شوری که دارد و ارگانیسم‌ها یا موجودات زنده‌ای که در آن زیست می‌کنند، یک اکوسیستم کاملاً منحصربفرد است. در دریاچه خزر حداقل ۳۳۱ گونه بومی وجود دارد و این طیف گسترده از زئوپلانکتون‌ها و نرم‌تنان آغاز و به مهره‌داران می‌رسد. پنج گونه بسیار مهم از ماهیان استورژن (خاویاری) بصورت طبیعی در نواحی خاصی از خزر زیست می‌کنند. جدای از این پنج گونه بومی، یک گونه دیگر نیز در آب‌های شیرین شمال دریای خزر (رودخانه ولگا) زیست می‌کند که این مورد تعداد ماهیان خاویاری بومی حوضه دریای خزر را به ۶ گونه می‌رساند. تنوع خارق‌العاده ماهیان استورژن خزر از این نظر اهمیت دارد که ۹۰درصد کل ذخیره ماهیان استورژن را در کل دنیا به خود اختصاص داده است. ایزوله بودن در عین حال تفاوت‌های عجیبی را هم در خزر زمینه‌سازی کرده، به‌عنوان مثال در حال حاضر خزر بیش از ۲۶متر پایین‌تر از میانگین سطح اقیانوس‌ها است. بخش اعظم این تغییر هم مربوط به اواخر قرن ۲۰ است که دامنه آن را بین ۲۵ الی ۲۹ متر پایین‌تر از سطح اقیانوس‌ها تخمین زده‌اند. دانشمندان ریشه این تغییرات ملموس را فعالیت‌های انسانی عنوان کرده و می‌گویند که اگر میزان دخالت‌های انسانی بر این بدنه آبی کاهش پیدا نکند، نابودی زیستی خزر دور از انتظار نیست. در دهه ۱۹۵۰م. سطح خزر دست‌خوش افت عجیبی شد، بررسی‌ها در آن زمان نشان داد که این مسئله با سدسازی‌ها بالاخص بر روی رودخانه ولگا و سایر رودخانه‌هایی که به خزر می‌ریزند، ارتباط تنگاتنگ دارد. نخستین شعارهای حفاظت از خزر در زمان شوروی سابق قوت گرفت. وقتی صحبت از خزر به میان می‌آید، موضوع یک بدنه آبی یکپارچه نیست چرا که بخش‌های شمالی، حدواسط و جنوبی خزر چه از نظر حجم آب، چه از نظر عمق و چه حتی از نظر تهدیدات با یکدیگر تفاوت‌هایی ملموس وجود دارد.
نفت؛ مهمترین تهدید آلودگی خزر
در این میان مهمترین تهدید آلودگی دریاچه خزر، نفت است. در حال حاضر دو کشور آذربایجان و قزاقستان به دلیل بیشترین میزان استخراج نفت، بیشترین میزان آلاینده‌ها را نیز وارد دریای خزر می‌کنند. هر ساله نزدیک به ۱.۵ میلیارد بشکه نفت از چاه‌های نزدیک به سواحل خزر استخراج میشود. خطوط لوله اصلی از قزاقستان به چین و از آذربایجان به تانکرهای ترمینال‌های دریای سیاه و مدیترانه می‌رود. تانکرهای نفت از رودخانه ولگا، مهمترین منبع تغذیه خزر هم می‌گذرند و بدین شکل کل اکوسیستم را از آلودگی‌هایشان متاثر می‌سازند. حمل‌ونقل یکی از مهمترین عوامل تهدیدکننده بقای خزر است. ورود سموم ارگانوکلره و فسفره یکی دیگر از مهمترین دلایل آلودگی خزر است. در عین حال تاثیرپذیری از بعضی بیماری‌ها نیز خزر را تهدید می‌کند. ویروس دیستمپر سگ‌سانان و ویروس دیستمپر فوک‌ها جزو تجارب تلخ خزر هستند که در برهه‌های خاص نگران‌کننده ظاهر شده‌اند.
احتمال خشک‌شدن
یکی دیگر از مهمترین تهدیدات دریای خزر احتمال خشک‌شدن آن مانند دریای آرال است. با این حال تحقیقات نشان می‌دهد که سدسازی و تبخیر قابل‌ملاحظه آب پشت سدها و مهم‌تر از آن تغییرات اقلیمی، حیات دریاچه خزر را به مخاطره انداخته است. مطالعات نشان می‌دهد که نشت نفت به خزر که در عین حال تبخیر را هم تحت تاثیر قرار داده، عامل ۳ الی ۵ درصد از نوسانات سطح آب دریای خزر است. دانشمندان در سال ۲۰۱۰ به این نتیجه رسیدند که تابستان‌های گرم منجر به افت ۰٫۳ متری دریاچه خزر شده‌اند. علاوه بر آن گرما تنوع زیستی خزر را هم به مخاطره انداخته است، مسئله اینجاست که در ظرف سال‌های اخیر تعداد و میزان بلوم‌های فیتوپلانکتونی که در اصل حاصل یوتروفیکاسیون(افزایش بیش از حد مواد غذایی طبیعی و مصنوعی) بوده‌اند، به‌شدت افزایش پیدا کرده و همه این‌ها به جز آلودگی(فاضلاب و پساب و…) به نوعی با گرما هم در ارتباط است. بدیهی است که ادامه تجاربی از این دست می‌تواند کل خزر را در معرض خطر قرار دهد.
با این حال دریاچه خزر به دلیل منابع ارزشمند نفت و گاز که قریب ۵۰ درصد آن را امروزه قزاقستان استخراج می‌کند و در عین حال میزان صید، همواره مورد مناقشه بوده و هست. رژیم حقوقی خزر بر اساس توافق کشورهای ساحلی دریای خزر تعیین میشود اما مسئله اینجاست که سهم هیچکدام از پنج کشور همجوار خزر(ایران، قزاقستان، روسیه، آذربایجان و ترکمنستان) در بحران‌های زیست‌محیطی امروز خزر برابر نیست. خزر بدون‌تردید یک بدنه آبی منحصربفرد است که احتمال نابودی آن دور از انتظار نیست بنابراین اگر امروز همسایگان خزر تدبیری برای این مرز از دخالت و تصرف انسانی نیندیشند، روزی فرا می‌رسد که دیگر این دریاچه کم‌نظیر را هم بر روی نقشه به‌عنوان یک قلب تپنده حیات‌بخش نخواهیم داشت.
سایر اخبار این روزنامه
شهردار سابق همفکران خود را به تندی نقد کرد بازی قالیباف در مقابل اصولگرایان
گفت‌وگوی همدلی با خانم گل، عقاب و سرمربی تیم ملی فوتسال زنان ایران پس از قهرمانی دوباره در آسیا:
واکنش‌های ایران و اردن نسبت به یکدیگر نمایی تازه از دیپلماسی منطقه‌‌‌ای را شکل داد
«همدلی» از وضعیت نگران کننده بزرگترین بدنه آبی محصور کشور گزارش می‌دهد خزر، در جدال هستی و نیستی
گزارش «همدلی» از خیل کارآفرینانی که بخاطر مشکلات اقتصادی، بیکار شده و به شغل حمل‌ونقل شهری روی آورده‌اند
مقتدی صدر با سفرای کشورهای همجوار دیدار کرد صدر سعودی
فرجی لالایی روزهای جنگ را می‌خواند؛ صدای «دایه دایه» خاموش شد
هرمز شریفیان اصلاحات بر سکوی تَکرار
عملکرد مسئولان، عملکرد مسئولانه!
با انتشار پیامی؛ رهبر انقلاب درگذشت حجت‌الاسلام سیدمهدی طباطبایی را تسلیت گفتند
وزیر کار خبر داد: کارت اعتباری خرید برای کارگران بدون ضمانت بانکی
